Ezgi Parıltı Şahin
Agahta Christie’nin 1926 yılında yayımlanan sıra dışı romanı ‘Roger Ackroyd Cinayeti’, İngiltere’nin küçük bir kasabasında dul bir bayan olan Bayan Ferrars’ın intiharıyla başlayan ve kasabanın en varlıklı adamı Roger Ackroyd’un öldürülmesiyle birbirine dolanan sır yumağı etrafında gelişmekte. Polisiye cinsinin o periyottaki bütün klasik ögelerini barındıran roman, gerek Christie külliyatından gerek cinsin öteki klasiklerinden ayrılmasını sağlayan epistemolojik yapısıyla dikkat çekiyor.
‘Roger Ackroyd Cinayeti’ni benzerlerinden farklı kılan noktaya odaklanmadan evvel romanın olay örgüsüne değinmekte fayda var. Bayan Ferrars’ın intiharının akabinde çıkan dedikoduların King’s Abbot kasabasını çalkaladığı günlerde, romanın anlatıcısı Dr. James Sheppard, Roger Ackroyd’un konutuna değerli bir sıkıntıyı konuşmak üzere davet edilir. Birebir akşam Dr. Sheppard aldığı telefonun ardından Ackroyd’un meskenine dönmek durumunda kalır. Çünkü telefonda aldığı habere nazaran Roger Ackroyd öldürülmüştür…
Bir polisiye romanın olmazsa olmaz ögelerinden biri olarak bireylerin yani şüphelilerin çokluğu, cinayeti karmaşık hale getiren kıymetli bir ögedir. Roger Ackroyd’un maddi açıdan birçok vakit kendini güç durumlara sokan üvey oğlu Ralph Paton, Ackroyd’un ölen kardeşinin karısı Bayan Cecil Ackroyd ile kızı Flora Ackroyd, konutun kahyası Miss Russel, uşağı Paker, sekreteri Raymond, Ackroyd’un arkadaşı Binbaşı Blunt ve konuttaki başka hizmetliler cinayet şüphelileridir. İşleri biraz daha güç bir hale sokan bir öbür durum ise bu insanların birbirleriyle olan bağlantılarıdır. Çünkü Ackroyd’un üvey oğlu Ralph Paton ve yeğeni Flora Ackroyd nişanlıdır ama aile dışından kimsenin bundan haberi olmaz. Ralph Paton’ın cinayetten kısa bir müddet evvel gelip bir otele yerleşmesi ve cinayetin akabinde ortadan kaybolması bütün kuşkuları ona çekse de nişanlısı Flora Ackroyd’un, Dr. Sheppard’ın yeni komşusuna, emekli dedektif Hercule Poirot’ya başvurup Ralph’ın suçsuzluğunu ortaya çıkarmasını istemesiyle cinayetin ayrıntıları yavaş yavaş ortaya çıkar.
Olayın öteki bir boyutu ise Bayan Ferrars’ın intiharı öncesinde Roger Ackroyd ile olan samimiyetidir. Kasabada, kısa bir vakit içerisinde evleneceklerine dair dedikodular dolaşmaktadır lakin Bayan Ferrars’ın intiharının Ackroyd’u etkilemesinin tek sebebi bu değildir. Çünkü Ackroyd, Dr. Sheppard’ı önemli bir sıkıntıyı konuşmak için konutuna çağırdığı akşam, ona Bayan Ferrars’ın kendisine yaptığı kıymetli bir itiraftan bahseder. Ackroyd’un söylediğine nazaran Bayan Ferrars yaklaşık bir sene evvel alkol zehirlenmesinden öldüğü sanılan kocasını kendisi öldürmüştür ve ismini açıklamadığı biri tarafından şantaja uğramaktadır. Ackroyd’a bunu itiraf ettiği günün ertesinde intihar etmesi, adamın başında kimi kuşkular doğurur. Doktora, bunun cinayet olup olamayacağını sormuştur. Tam o anda uşağın getirdiği postanın içinden Bayan Ferrars’ın günler öncesinden kendisine yazdığı bir mektubun çıkması hem Ackroyd’u hem de Dr. Sheppard’ı heyecanlandırır zira mektupta şantajcının ismi yazılıdır. Lakin Ackroyd mektubu tek başına okumak ister ve hekimi gönderir. Hakikaten Ackroyd o gece öldürülür ve Dr. Sheppard, cinayeti kendisine bildiren telefonun akabinde olay yerine gittiğinde mektubu bulamaz.
Okura verilenler şunlardır: İki cinayet, bir şantajcı, ortadan kaybolan mektup, Ackroyd’u öldürürken katilin kullandığı hançer, Miss Russel’ın doktora sorduğu tuhaf sorular, yazlık konutta bulunan uyuşturucu ve beyaz kumaş kesimi, pencereden odaya girildiğini gösteren ayakkabı izleri, Dr. Sheppard’a kim tarafından yapıldığı muhakkak olmayan o arama, üvey oğlu Ralph Paton’ın ortadan kaybolması, Paton’ın birlikte görüldüğü diğer bir kız ve ortalarında geçen konuşma, çalınan para ve olay yerinde yeri değiştirilen bir koltuk. Her biri farklı şüphelileri işaret eden tüm bu ipuçlarını birleştirmek ise dedektif Hercule Poirot’ya ve onun yardımcılığı misyonunu üstlenen Dr. Sheppard’a kalmıştır.
Pek çok polisiye yapıtta olduğu üzere bu romanda da şahısların her biri teker teker zan altında bırakılır. Esasen Christie, romanını “Cinayetin, soruşturmanın yer aldığı ve sırayla herkesin zanlı olduğu klasik dedektiflik öykülerinden hoşlanan Punkie’ye” ithaf eder. Christie’nin ithafı ironiktir zira ‘Roger Ackroyd’un Cinayeti’, başlarda o denli olduğu izlenimi yaratsa bile klasik bir dedektiflik kıssası değildir. Christie’nin başka Hercule Poirot romanlarında olduğu üzere dedektifin aklından geçenler okura çabucak aktarılmaz. Bilakis, bu romanda Hercule Poirot’nun aksiyonları okur için büsbütün beklenmediktir. Okur, cinayeti Hercule Poirot ile birlikte çözmeye çalışmaktan çok dedektifin cinayeti çözmeye çalışmasını izleyen bir seyirci pozisyonundadır. Anlatıcının Dr. Sheppard oluşu okurun seyirci pozisyonunu pekiştiren değerli bir ögedir.
“Göğsünü şişirdi. O denli komik görünüyordu ki, kahkaha atmamak için kendimi güç tuttum. Sonra kakaosundan ufak bir yudum aldı ve dikkatle bıyığını sildi.
‘Keşke olan biteni biten hakkında ne düşündüğünüzü bana söyleseniz,’ diye atıldım. […]
Poirot, bana içtenlikle gülümsedi.
‘Motorun nasıl çalıştığını öğrenmek isteyen küçük bir çocuk üzeresiniz. Olayı aile tabibinin gözünden değil, kimseyi tanımayan ve herkesi birebir derecede kuşkulu birer yabancı olarak kabul eden dedektifin gözüyle görmeye çalışıyorsunuz.'” (Sf. 151)
Nitekim bu tavır romanı çok daha enteresan kılar zira nihayetinde aranan katilin şahsen Dr. Sheppard olduğunu öğreniriz. Okur her ne kadar Sheppard’ın zan altında kalmayan tek karakter olduğunu fark edebilecek olsa da olan biten her şeyin başından beri onun gözünden okunuyor oluşu kuşkuları ortadan kaldıracak niteliktedir. Öte yandan Sheppard bunu okura palavra söyleyerek değil, sırf “bazı şeyleri söylemeyerek” yapar. Romanın sonunda Poirot’nun onu ifşa etmesiyle tüm bunları ileride Poirot’nun başarısızlığına dair yayımlanacak bir roman olarak yazdığını itiraf eder. Lakin planı tutmamış, dedektif cinayeti çözmüştür.
‘Roger Ackroyd Cinayeti’, periyodun klasik polisiye roman şablonuna uymaması istikametinden birtakım tenkitler toplar. Öncelikle Sheppard her ne kadar okura palavra söylemese de kimi şeyleri söylemeyerek okuru cinayeti çözmeye götürecek değerli ayrıntılardan yoksun bırakır. Bu da polisiyede değerli bir nokta olan okur-yazar ortasındaki güvenilirliği sarsar. Çünkü okur, romanı okurken her ne kadar yer yer yanıltılacağını, tuzağa düşürüleceğini kabul etse de kendisinden bu türlü değerli ayrıntıların saklanması bir bakıma oyun bozanlıktır. Öte yandan Christie, otobiyografisinde, kayınbiraderinin bir gün kendisine, dedektif dahil herkesin hatalı çıkabildiği romanlardan fazla bir Watson’ın, yani dedektif yardımcısının katil olduğu öyküler okumak istediğini söylediğini anlatır. Daha sonra öteki biri ona birinci kişi anlatıcının katil olduğunun ortaya çıktığı bir roman fikrini verir. Roman aşağı üst bu iki fikirden hareketle yazılmıştır. Bu noktada, muharririn güvenilirliğine dair tenkitleri kabul etmez Christie:
“İyi bir fikir olduğunu düşündüm ve uzun müddet aklımda geçerliliğini korudu. Bu fikir doğal ki bin türlü zorluk çıkaracaktı. Hastings’in cinayet işlediğini düşünmek kalemime ket vuruyordu ve her hâlükârda bunu kandırmacaya başvurmayacak formda yapmak sıkıntı olacaktı. Doğal ki birçok insan ‘Roger Ackroyd Cinayeti’nin kandırmaca olduğunu söylemekte; lakin bu kimseler romanı dikkatli okudukları takdirde yanıldıklarını anlayacaklardır. Romandaki küçük zamansal boşluklar belgisiz bir bağlama tam manasıyla yedirilmiş olmalıydı ve Dr. Sheppard gerçeğin tamamını olmasa bile salt gerçeği yazmaktan büyük bir haz duydu.” (Agatha Christie, An Autobiography, 1977)
Bir diğer tenkit de Christie’nin aslında gerçek katili okurdan sakladığı tarafındadır. Fransız polisiye roman eleştirmeni ve psikanalist Pierre Bayard’ın 1998 yılında yayımlanan ‘Qui A Tué Roger Ackroyd?'(Rogerd Ackroyd’u Kim Öldürdü?) kitabı, cinayeti yine ele alır. Bayard, dedektif Hercule Poirot’yu ikincil ipuçları üzerinde fazlaca durduğu için gerçeği ıskalamakla hatalar ve asıl katilin Dr. Sheppard olmadığı ihtimali üzerinden soruşturmayı başa alır. (Çınla Akdere, “Ackroyd Paradoksu”, 221B, 2017) Odaklanılması gereken iki kuşkulu daha olduğunu öne sürer: Ralph Paton ve Dr. James Sheppard’ın kız kardeşi Caroline Sheppard. Bayard, katilin üvey oğul Ralph Paton çıkması durumunda okurun şaşırmayacağı gerçeğine dayanarak Paton’ı eler. Katilin Dr. Sheppard olduğunu ise başından beri düşünmüyordur çünkü Sheppard cinayet için yeteri kadar saikten yoksundur. Her ne kadar Bayan Ferrars’a para için yaptığı şantajın Ackyord’u öldürmesine neden olan olayları tetiklediğini sav etse de Sheppard cinayet işleyebilecek nitelikte biri değildir. Bu durumda hem okuru şaşırtabilecek hem de cinayet için geçerli bir saiki ve uygun kişiliği olan biri katil olmalıdır. Böylelikle Dr. James Sheppard’ın kendisinden sekiz yaş büyük dedikoducu kız kardeşi Caroline Sheppard öne çıkar. Christie, Caroline Sheppard’dan şöyle bahseder:
“Miss Marple, Roger Ackroyd Cinayeti’ndeki Dr. Sheppard’ın kız kardeşini yazarken aldığım hazdan doğmuş olsa gerek. O bayan kitaptaki favori karakterim olmuştu- meraklı, her şeyi bilen, her şeyi duyan, ekşimiş bir kız kurusu: bir konutun bütün dedektiflik gereksinimini karşılar.” (Agatha Christie, An Autobiography, 1977)
Sahiden de Caroline Sheppard herkesten kuşku duyan Hercule Poirot’nun dahi dikkatini çekmemiştir. Öte yandan Caroline, Bayard’ın iki kaidesini da karşılar. Okuru şaşırtabilecek bir karakter olmasının yanı sıra bu cinayeti işlemesine neden olacak saik onda vardır.
Christie’nin gerçek katili ele vermeyecek bu türlü bir kandırmaca yapmış olma ihtimali bir yana, tüm bu özellikleriyle ve yarattığı tartışmalarla, çok taraflı, açık dokulu yapısıyla birlikte ‘Roger Ackroyd Cinayeti’, polisiye cinsin özgün bir klasiği olarak karşımızla çıkmaktadır. Öbür bir deyişle romanı muharririni aşan bir metin olarak görmek mümkündür.