Seray Şahinler – Dünya arkeoloji mirasının kalbinin attığı yerlerden biri Göbeklitepe kuşkusuz… 12 bin yıllık geçmişiyle dünyanın bilinen en eski tapınak alanı kabul edilen Göbeklitepe, arkeolojik alanıyla, çözülmeyi bekleyen sırlarıyla ve keşifleriyle büyüsünü koruyor. Göbeklitepe ile üç yıl evvel çalışmalara başlanan 11 alanı kapsayan Taş Tepeler’de de heyecan dolu dizgin sürüyor. Hafriyat Lideri Prof. Dr. Necmi Karul ile dönemdeki gelişmeleri ve yeni projeleri konuştuk…
– Geçtiğimiz ağustosta Edinburgh Üniversitesi’nden arkeologlar, Göbeklitepe’de 13 bin yıllık güneş takvimi bulunduğunu paylaştı. Nedir bu olayın aslı? Bu türlü bir takvim hakikaten var mı?
Edinburgh Üniversitesi mühendislik okulundan bir akademisyen, 2017’de Göbeklitepe’deki yapıların uzay müşahede yerleri olduğunu ve dikilitaşlardaki betimlerin kelamda bir kuyruklu yıldız çarpması sonucu gerçekleşen astronomik bir felaketin anısına yapıldıklarını sav etmişti. Artık de bir dikilitaşın üzerindeki V biçimlerinin bir takvimi yansıttığını söylüyor. Kelamda felaket için önerdiği tarih ile dikilitaşın olduğu yapının tarihleri ortasında bin yıl fark var ve argüman edildiği üzere yapıların üstü açık değil, çatıları var, dikilitaşlar bu çatıyı taşıyor. Çok sayıda figürden oluşan sahnenin içinden keyfi olarak kimileri seçilerek çıkarsama yapılmış, bu pek bilimsel sayılmaz.
Tarihöncesi toplumların vakitle bağlantısı yanlış kurgulanmış ve Eski Mısır, Arap ve Yunan alımlarının tanım ettiği göksel takımyıldızlarının aynısının tarihöncesi toplumlar tarafından da tanındığı varsayılmış. Takvimin ileri ve geri yanlışsız vakti hesaplamanın bir aracı olduğu ve birçok defa ekonomik bir boyutu olduğunu söyleyebiliriz. Meğer tarihöncesi toplumlarda vakit algısı döngüseldir. Bu algı tabiat ile bütünleşmiş toplumlara mahsustur, döngüleri bilirler lakin gün, ay, yıl hesaplaması için kullanılacak bir takvime gereksinim duyduklarını tez etmek yanlış olur.
– Göbeklitepe sonsuz bir keşif aslında. Yeni periyotla üzerinde çalışılan yeni bahisler, alanlar neler olacak?
Taş Doruklar Projesi kapsamında 10 farklı alanda araştırmaları sürdürüyoruz. Tümü Neolitik Çağ’ın başlangıcını, 1500 yıllık bir sürecin farklı kademelerini yansıtıyor. 2021’de başlayan projenin şimdi başında bugüne kadar Göbeklitepe’den elde ettiğimiz bilginin çok daha fazlasına ulaştık. Bu datalar bize doğal etraftan mimarlık teknolojilerine, tarihöncesi sembolizmadan dönemin ritüellerine ya da beslenme alışkanlıklarına kadar çok geniş tabanlı bilgiler sunuyor. Öbür bir söz ile mevzuyu ele alma biçimimiz çok daha bütünlükçü. Bu nedenle Göbeklitepe’de 30 yılı geride bıraktığımız bir süreç var ve hem hafriyatı tamamlanmış yapılardaki çalışmaları sonuçlandırmak hem de muhafaza uygulamaları bizim için tarihî bir sorumluluk.
– Göbeklitepe için kazıların durduğu, alana ağaç dikildiği üzere tezler da ortaya atılmıştı. Bu bahislerle ilgili son durum nedir?
Ağaçları hafriyatlar başladıktan sonra daha fazla kamulaştırma bedeli almak için arazi sahipleri dikmiş, kamulaştırmaya karşın de sökülmemişler. Bunu kendileri de söylüyor. Müdafaa şurasının ağaçların kaldırılmasına ait aldığı bir kararı var ve vakitle köklerin oluşturacağı ziyan ortada. Dolayısı ile ilgili kurumlar sit alanı içerisindeki ağaçların taşınmasını sağlayacak. Aslında UNESCO Dünya Miras Listesi’nde yer alan Göbeklitepe üzere bir yerde muhafaza önceliklidir. Kazıların durdurulduğu tezi ise tümüyle safsata. Daha geçtiğimiz yıl dünyanın bilinen en eski boyalı hayvan heykelinin açığa çıkarıldığı bir yerde kazıların durdurulduğunu argüman etmek hangi aklın eseridir bilmiyoruz.
Kazılar büyük sorumluluk
– Bu yıl Göbeklitepe’de yapılan çalışmalardan da bahsedebilir misiniz? Nelere yoğunlaştınız?
Bu yıl kısmen kazılmış A ve B yapılarında çalışmaları tamamlıyoruz. C ve D yapılarında da hafriyat ve dikilitaşları güçlendirme çalışmaları yapıyoruz. Müdafaa kazılardan çok daha zahmetli ve vakit alan işlerdir. Bu bizim için göz gerisi edemeyeceğimiz bir sorumluluk. Gelecek yıldan itibaren ise yeni alanlarda çalışmalarımız olacak.
İlk neolitik kongre
Kültür ve Turizm Bakanlığı 4-8 Kasım’da ilk kere düzenlenecek olan Dünya Neolitik Kongresi’ne mesken sahipliği yapacak. Kongre Göbeklitepe ile başlayan Taş Doruklar Projesi’yle tarihe ışık tutan Şanlıurfa’da gerçekleştirilecek.