Duygu Ergün
Kültür, toplumların kendilerine mahsus olan ve gelecek kuşaklara aktardıkları maddi ve manevi her şeydir. Siyasette ise kurulan düzeneklerle şahısları “hizaya” sokan formdur. Siyasetçiler, Türkiye toplumunun muhafazakâr ve dahi milliyetçi olduğu kanısında neredeyse hemfikirdir. İktidar bayrağını elinde tutanlar da, iktidara muktedir olanların birçoğu da bu ezberin genel geçer olduğunu kabul etmiş ve hatta yerlerini sağlamlaştırmanın mihenk taşı olarak görmüştür. Pekala, o denli midir nitekim?
Marksizm Sözlüğü(1) Milliyetçilik unsuruna nazaran, “Milliyetçilik, başta tarihi kurgulamaları olmak üzere yapıları birçok vakit hayal eseri olan bir his karmaşasıdır.” René Gallissot’un bu açık kelamlı tabiri Türkiye’nin demokrasi, siyasi ve kültürel güdüklüğünden nasibini alan bizlerin hızına soğuk üzere çarpıyor. Düşünüyoruz da yıllardır bize ezberletilen ve nihayetinde gerçek sandığımız kanıların “yapıları birden fazla vakit hayal eseri olan bir his karmaşası” olduğunu görmek için pek çok sebebimiz bulunuyor. ‘Kızılcık Şerbeti’ isimli televizyon dizisi ve diziye uygulanan sansür bu duruma verilebilecek en şimdiki örnek. Dizi, her ne kadar “doğruları tıpkı, usulleri farklı olan iki uç aile ortasında kalan bir aşk hikâyesi” halinde lansa edilse de muhafazakâr bölümün “günahları” üzerinden el yükseltiyor. RTÜK’ün radarına ise işte buradan giriyor. Zira yıllardır ceplerinde taşıdıkları, gerektiğinde çıkartıp parlatıp en albenili formuyla tezgâhlarına koydukları o milliyetçilik ve muhafazakârlık elması artık günümüzde alıcısını kaybediyor. Herkesin malumu olan seçimin arifesinde, yirmi bir yılın desturunu alan iktidarın tam da “seccade” konusuyla o damara yine girecekken ceplerindeki bu elmanın köklerinin gerçek olmadığını ve ne yazık ki artık çürüdüğünü anlayabilmesi sıkıntı. Kolay olan elmanın kepekli olduğunu gizlemek, münasebetiyle sansürlemek ya da öteki “bir his karmaşası” yaratmak.
KÜLTÜRÜN HUZURSUZLUĞU
Yasin Durak, Sol Kültür Yayınları tarafından yayımlanan ‘Kültürün Huzursuzluğu: Türkiye’de İslamlaştırma ve Zaafları’ başlıklı kitabında Türkiye kültürünün nasıl bu hale geldiğini Erdoğan devrinin kültür siyasetleri üzerinden kapsamlı bir halde inceliyor. Türkiye toplumuna atfedilen “doğal muhafazakârlık” nitelemesinin art planına değinen kitap, dört kısımdan oluşuyor. Statükonun sembollerinin AK Parti periyodunda nasıl eğilip büküldüğü, iktidarın “2023” ya da “2071” üzere tarihi atıflarla nasıl yeni bir vakit serüveni yarattığı ve sağın kendi uydurduğu mitolojiyle saray rejimini “Yeni Osmanlı” kurgusuna nasıl çevirdiği Durak’ın kalemindeki temel uğrakların başında geliyor. Durak, isimli ismince tanımladığı kültür mefhumundan hareketle yıllarca onun üzerinde kuluçkaya yatmış Türk sağının siyasetlerine ve bu siyasetlere boyun eğmeyen direnişçi pratiklere dikkat çeken çok taraflı bir tartışma yürütüyor.
“Siyasi iktidar olduk fakat toplumsal ve kültürel iktidar olamadık.”
Recep Tayyip Erdoğan’ın 28 Mayıs 2017’de sarf ettiği bu kelamlar, devlet aygıtının tümünü eline geçiren, toplumsal alanda hâlâ belli bir takviyeye sahip AK Parti’nin bir “özeleştirisi” olarak okunabilir. Lakin işin özü, kültürel alana gereğince uğraş edemediğinden sızlanır Erdoğan, kültürel üretimden çok kültürel tahakküm konusundaki eksikliğini lisana getirir. Durak, Erdoğan’ın bu kendinden menkul eleştirisini, neyi neden yapıp, nasıl söylediğini şöyle açıklıyor:
Kültürün Huzursuzluğu, Yasin Durak, 344 syf., Sol Kültür Yayınları, 2022. “Egemen, dünyayı kendi ikonlarıyla dekore eder önceleyin. Heykeller, saraylar, piramitler, köle emeğine kardırılan harçla inşa ettirilmiş kaç ejderha yuvası, tüm o görkemli yapıtlar bu niyetle yapılır. Her bir felaketin, kıtlığın veyahut rahmetin motiflerini kendiyle ilişik kılmaya girişir sonra. Her duanın müsebbibi, her düğünün güveyi olur üzere ibreyi daima kendine döndürmeyi her nasılsa başarır.”
Yukarıdaki satırları okurken Erdoğan’ın “her duanın müsebbibi, her düğünün güveyi” olduğunu çabucak hatırlıyoruz. HES projelerinde “Ferhat ile Şirin” öyküsündeki Ferhat üzere dağları delen Erdoğan. Seyahat Parkı’nda direnenlere, HES’lere karşı çıkanlara istinaden “Ben çevrecinin daniskasıyım, asıl çevreci benim” diyen Erdoğan. Hem “yerli” hem “evrensel” hem “çağdaş” hem “Osmanlı” hem “muktedir” hem de “mağdur” olan Erdoğan. Ve nihayetinde bir arada yürüdük biz bu yollarda diyerek halkın tarihiyle kendini birleştiren ve iktidarla toplum ortasındaki uzlaşmaz çelişkiyi gizleyen yeniden Erdoğan.
EVVELİM SEN OLDUN AHİRİM SENSİN: OSMANLI
Durak, “Zamanın Anlatısı” başlığını verdiği ikinci kısımda burjuvanın vakit üzerindeki tasarruflarına odaklanıyor. Zira “kadim kehanetlerden çağdaş kalkınma planlarına kadar, vakit zimmetinde katılaşan metafizik hesaplar burjuva toplumunda itaat dileğini uyandırmakta hâlâ tesirli”dir. Durak, bu fikrinden hareketle “zaman anlatısı”nın AK Parti tarafından nasıl kurulduğu ve iktidarın buna yaslanarak kendisini topluma nasıl iliştirdiğini ayrıntılıca irdeliyor. Karşımıza birinci, adeta “evvelim sen oldun ahirim sensin” diyerek kendisini Osmanlı ile özdeşleştiren bir iktidar çıkıyor. Değişmez bir özün evladı olmakla gururlanan; yerli, ulusal ve dini olma ezberine sarılıp popülizmin en kaba biçimlerine tutunarak kültürel bir dramdan beslenen ve başrolde yeniden Erdoğan’ın olduğu bir vakit bahsi… Geçmişi semiren, şimdiyi gasp eden, geleceği ipotek altına alan ve tek elden yazılan bir vakit çizelgesidir bu. Durak, bunu şöyle özetliyor: “Ortak köklerin, toplumsal hafızanın üzerine çullanır hâkim. Ezeli olan tek kendisiymişçesine sahiplenir mirası.”
VAZGEÇİLMEZ BİR SİYASİ İKTİDAR ARACI: KÜLTÜR
Terry Eagleton, ‘Kültür’ isimli kitabında “iktidarın yerleşip kök saldığı tortudur,” dediği kültür hakkında şöyle diyor: “Otoritenizi yumuşatıp tahammül edilebilir kılıyorsa, sizin için vazgeçilmez bir siyasi iktidar aracı demektir.”
Aklımızda bu tarifleri tutup Durak’ın şu kelamlarını, iktidarın kültürü nasıl kullandığını anlamak bakımından okumakta yarar var:
“Yeri geldiğinde tabuya yaslanmak, kendi yasakçılığını kültüre isnat etmek, yeri geldiğinde töreye ilişmek, kendi ereklerini topluma da belletmek, yeri geldiğinde mite sarılmak, müziklere eşlik etmek, düşlere bile musallat olmak, yani kültürü kullanarak kendi ayrıksılığını gizlemek, boyunduruk altında tutulan kolektif varlıkla özdeşleşmek zorundadır hükümran. İşte bunu layığıyla beceremediğinde ise: Artık ne ölçüde kudreti olduğunun hiçbir ehemmiyeti yoktur!”
Ne yapacağız, o halde? Kültürü, siyasal iktidarların çürümüş siyasetlerine mı terk edeceğiz? Ya da hükümranın kullandığı lisanı aksine çevirip kültürü bir direniş noktası haline mi getireceğiz? İşte Yasin Durak’ın ‘Kültürün Huzursuzluğu’ adlı kitabı “hâkim kültür”e dayanarak atfedilen varsayımlara önemli bir karşı çıkış gösteriyor. Üzerimize çöken bu “sağcı ezber”in resen olmaktan çok iktidar eliyle yürütülen organize bir çalışmanın sonucu üretildiğini gözler önüne seriyor. Ancak AK Parti, tüm itinalı çalışmalara karşın Erdoğan’ın verdiği “özeleştiri”de olduğu üzere toplumsal ve kültürel asla bir bütün olarak teslim alamadı. Durak bunu, “kültürün heterojen içeriği ve çelişkiyle malul yapısı”yla bir manada siyasetin karşısında durmasına bağlıyor. Gösterilebilecek kudretli iradeyi ise şöyle özetliyor:
“İktidarın yaptığı güç şovlarının şaşasına kanıp yoldan dönmeden, hafızayı hareketlilikten kurup lakin kendi yordamlarımıza başvurarak hayatın üstüne çökmüş olan sağcı illüzyonu kırabilir ve kirliyi temizden ayırt eden o şeyi, kültürü harekete geçirebiliriz.”
Mehterle sunulan haber programları, dev bütçeleri ve oyuncu seçimleriyle Türkçülük–milliyetçilik sosuna bulanmış dizileri, nefret kusan gazeteleri ve “gerçekleri” anlatmaları beklenen her çeşitten öyküyle yirmi bir yıl evvel kurdukları o tezgâh artık boş. Cep delik, cepken delik… O elma ne o cebe giriyor ne de gerektiğinde parlıyor. Ayrıyeten her elma her vakit sert ve sulu değildir. İçinde yaşadığımız kültür, elmanın yetişme şartlarını aktardığı üzere siyasetçilerin yerini sallamanın da sağlamlaştırmanın da en kuvvetli aracı olarak var olmaya devam ediyor…
Dipnot:
1. Marksizm Sözlüğü, Gerard Bensussan-Georges Labica, Çeviren: Volkan Yalçıntoklu, Yordam Kitap, 2016.